Dei vanlegaste diagnosane

Bortsett frå dødsfall, er «tuberkulose/tæring» den diagnosen som er mest vanleg hos Duun, med i alt 34 tilfelle. Deretter kjem 24 tilfelle med «uønska graviditet» og 22 «sjølvmord/sjølvmordsforsøk». Eg registrerte også ei rekke «sosiale problem med barn», «fattigdom», «lungebetennelse» og «kronisk alkoholmisbruk». Andre diagnosar var sjeldnare (Tabell 5.1). Det vart registrert til saman 29 tilfelle av skadar (summen av N80, A06, L17, A81 og S18).

Denne oversikta viser at Duun skildrar, ikkje berre mange helseproblem, men også eit breidt spekter av sjukdommar og helseplager i litteraturen sin. Han skildrar mange dødsfall og særleg mange psykiske plager og sjukdommar knytta til luftvegar, sosiale problem og svangerskap/fødsel/familieplanlegging.

Diagnostikk per distanse

For å kunne stille ein diagnose i moderne medisin er det fleire krav: Sjukehistorie, klinisk undersøking og ofte supplerande laboratorieprøver, røntgen eller andre diagnostiske metodar. Generelt skal legar vere svært forsiktige med å stille diagnosar utan å ha møtt pasienten personleg.

Kva så med å stille diagnosar ut frå opplysningar i ein litterær tekst, slik som i dette tilfellet? Her har eg ikkje hatt høve til å møte nokon av pasientane, ofte er dei medisinske opplysningane ufullstendige, og i tillegg skal pasientane ha levd for hundre, kanskje to hundre år sidan, mens teksten er skriven for om lag hundre år sidan. Det er likevel fleire grunnar til at eg synest det både er interessant og forsvarleg å prøve å sette diagnosar på dei medisinske tilfella vi møter i Duuns litteratur:

• I mange tilfelle oppgir Duun sjølv diagnosane, for eksempel tæring, lungebetennelse eller difteri. Hans litterære personar gjekk neppe gjennom mange diagnostiske testar, slik vi er vande med i dag, men når han bruker sjukdomsbegrep på den måten han gjer, går eg ut frå at han skildrar personane som om dei skulle ha den sjukdommen han skriv om, og for mitt formål er det godt nok.

• I andre tilfelle skildrar han mange symptom og sjukdomsteikn slik at det er mogleg å peile inn diagnosen, sjølv om det er ulik grad av usikkerheit.

• Diagnosesystemet ICPC-2 omfattar både symptomdiagnosar og organdiagnosar. Symptomdiagnosane skal brukast når legen ikkje har nok opplysningar til å stille ein sikker organdiagnose, slik det ofte er i allmennmedisinen. På same måte passar ofte symptomdiagnosar på mange av Duuns personar – dei får ein tentativ («forsøksvis», «foreløpig») diagnose.

• Dei diagnosane eg har stilt hos Duuns personar gir ei oversikt over sjukdomsmønsteret i det litterære universet hans. I motsetning til diagnostisering i klinisk praksis på legekontoret, får diagnosane hos Duun sine litterære personar ingen konsekvensar for pasientane, verken når det gjeld behandling eller på andre måtar – dei «levde» i eit litterært univers for hundre, kanskje to hundre år sidan.

Det kan også reisast spørsmål ved om det er riktig å bruke eit moderne klassifikasjonssystem som ICPC-2 på sjukehistorier frå ei anna tid, der dei kunne ha heilt andre oppfatningar og tolkingar av symptom og sjukdomsforløp. Statistikken i Medisinalmeldingane er også basert på eit anna grunnlag enn vi er vande med i moderne medisinsk statistikk; legane hadde få diagnostiske hjelpemiddel og klassifiserte ofte sjukdommar annleis enn vi gjer i dag.

Trass i desse innvendingane synest eg at diagnosesetting ved hjelp av ICPC-2 gir meining. Det gir ei grov oversikt over det medisinske terrenget som Duun skildrar i litteraturen sin.

Sjukdomsmønsteret hos Duun

Oversikta viser at Duun har skildra mange ulike sjukdommar – diagnoselista er lang – og vi kan lese om både somatiske og mentale lidingar og om sosiale problem. Som ei foreløpig oppsummering:

• Døden er nær hos Duun.

• Tuberkulosen er den enkeltsjukdommen som går igjen oftast, men vi kan også lese om mange andre infeksjonssjukdomar.

• Uønska graviditet er eit vanleg problem.

• Det er mange tilfelle med psykiske plager av ulik grad, deriblant depresjon, sjølvmord, sjølvmordsforsøk og kronisk alkoholmisbruk.

• Det er mange sosiale problem, deriblant problem i forhold til barn og problem med fattigdom.

• Duun skildrar mange andre sjukdomar, men det er relativt få tilfelle av kreft og av hjarte- og karsjukdomar.

Sjukdomsmønsteret i Ytter-Namdalen

Dei kjeldene vi har om kva slags sjukdommar som faktisk fanst i Ytter-Namdalen på Duuns tid, er nokså upresise. Diagnoseprosedyrane kunne nok variere både frå lege til lege og frå tid til tid - dette var lenge før diagnoseklassifikasjonen vart standardisert, og ein kan få inntrykk av at det kanskje var litt tilfeldig kva for kategoriar som distriktslegen brukte. Dersom ein grupperer diagnosane og ser heile perioden under eitt, får vi likevel truleg hovudtrekka i sjukdomsmønsteret på denne tida. Tabell 5.2. viser at tuberkulosen var den vanlegaste dødsårsaka, og lungetuberkulosen var vanleg. Kreft vart oppgitt som vanleg dødsårsak, sjølv om det er grunn til å tru at kreftdiagnosane på den tida måtte vere temmeleg usikre. Lungebetennelse var og vanleg, mens hjarte- og karsjukdommar var relativt sjeldan samanlikna med situasjonen etter andre verdskrig.

Den statistikken vi har tilgang på omtrent frå Duuns tid, gir grunnlag for å tru at både forfattaren og hans samtidige i Ytter-Namdalen måtte få eit nært forhold til mange sjukdommar og til døden, som ofte råka både barn, vaksne og eldre.

I dei neste kapitla vil eg vise korleis Duun har skildra dei ulike helseplagene.